توبه در قرآن‌کریم، فرصتی برای تغیر و دستیابی به كمال معنويات:

نويسنده: دكتور علي محمد الصلابي
مترجم: بشرى حفيظ 

از رحمت الله متعال بر بندگانش اینست که دروازه‌های توبه و طلب آمرزش را برای‌شان آسان گردانیده است.
تا اینکه مبادا شخص گنهکار دوباره به پروردگار‌ش رجوع کرده و از خطاهای خویش هرچند بزرگ بوده باشد توبه کند.
پس برای انسان عاقل و خردمند لازم است تا بر گناهان و اشتباهات‌اش که شریعت آنرا مشخص ساخته نظری بیاندازد و نفس خویش را همیشه بر انجام تمام افعال و اقوال‌اش مورد محاسبه قرار دهد و گناهان و خطا‌های که از او سر می‌زند، نباید آنرا دست‌کم بشمارد.
بر همین اساس الله متعال در جاهای زیادی از قرآ‌ن‌کریم مساله‌ی توبه را ذکر کرده و بر آن تأکید و تشویق نموده است.
چنانچه الله متعال می‌فرماید: وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ {الزمر - آية ٥٤
ترجمه: و – ای مردم- با طاعت و عبادت و توبه، به سوی پروردگارتان بازگردید، و پیش از اینکه عذابش شما را فرا گیرد، و کسی غیر از الله نباشد که به شما یاری رساند، برای الله فروتن و خاضع باشید.
همچنان آنها را بر قبولی توبه، هرچند بزرگ باشد وعده داده است.
الله متعال می‌فرماید: {وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا} النساء - آية ١١٠
ترجمه: و هر کس عمل ناپسندی مرتکب شود، یا با ارتکاب آنچه مخالف حکم و شریعت الهی است به خودش ستم کند، سپس با پشیمانی از عمل خویش، و امیدوار به مغفرت الله و آمرزش گناهش، به سوی الله بازگردد، او تعالی را بسیار آمرزنده و مهربان برای خود خواهد یافت.
او تعالى مداومت و پايدارى بر توبه را بسوی خویش، بر کامیابی و سرافرازی دنیا و آخرت منوط ساخته است.
 چنانچه می‌فرماید: {وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ} النّور - آية ٣١
ترجمه: ای مومنان- همگی به فرمانبرداری از الله در اجرا و عمل به این صفات زیبا و اخلاق پسندیده که به شما دستور داده است بازگردید، و اخلاق و صفات پستی را که مردم دوران جاهلیت انجام می‌دادند رها کنید؛ به امید آنکه به خیر دنیا و آخرت دست یابید.
بنابر همین سبب الله متعال دروازه‌های توبه را تا برپا شدن قیامت به روی توبه‌کننده‌گان باز قرار داده است.
طوری‌که در صحیح مسلم از ابی موسی أشعری روایت است پیامبر-صلی الله علیه وسلم- فرمودند:«إِن الله تعالى يبْسُطُ يدهُ بِاللَّيْلِ ليتُوبَ مُسيءُ النَّهَارِ، وَيبْسُطُ يَدهُ بالنَّهَارِ ليَتُوبَ مُسِيءُ اللَّيْلِ، حتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ مِن مغْرِبِها»: «الله متعال در شب دستش را می گشايد تا توبه ی گنهکار روز را قبول کند و در روز دستش را باز می کند تا توبه ی گنهکار شب را بپذيرد و این روند ادامه دارد تا زمانی که خورشید از مغرب طلوع کند که یکی از علامات بزرگ قیامت می باشد.» [صحیح است] - [به روایت مسلم]
الله متعال گناهان و خطاهای بنده‌اش را هرچند بزرگ و مکرر باشد می‌پذیرد؛ و آنرا مشروط بر عدم رجوع به گناه و با داشتن صدق و اخلاص در توبه قرار داده است.
پیامبر-صلی الله علیه و سلم- فرمودند: «أَذْنَبَ عَبْدٌ ذَنْبًا،فقال: اللهم اغْفِرْ لي ذَنْبِي، فقال اللهُ تبارك وتعالى: أَذْنَبَ عَبْدِي ذَنْبًا، فَعَلِمَ أَنَّ له رَبًّا يَغْفِرُ الذَّنْبَ، ويَأْخُذُ بالذَّنْبِ، ثم عَادَ فَأَذْنَبَ، فقال: أَيْ رَبِّ اغْفِرْ لي ذَنْبِي، فقال تبارك وتعالى: أَذْنَبَ عَبْدِي ذَنْبًا، فَعَلِمَ أَنَّ له رَبًّا، يَغْفِرُ الذَّنْبَ، ويَأْخُذُ بالذَّنْبِ، قَدْ غَفَرْتُ لِعَبْدِي فَلْيَفْعَلْ ما شَاءَ»  [صحيح] - [متفق عليه]
"بنده اى گناهى انجام داد، و گفت: الهى گناه مرا ببخش، پس الله متعال فرمودند: بنده ام گناهى انجام داد، و دانست پروردگارى دارد كه گناهان را مى بخشد، و گناهكاران را مجازات مى كند، سپس بار ديگر گناهى انجام داد، و گفت: اى پروردكار گناه مرا ببخش، الله تبارک و تعالى فرمودند: بنده ام گناهى انجام داد، و دانست پروردگارى دارد كه گناهان را مى بخشد، و گناهكاران را مجازات مى كند، به درستى بنده ام را بخشيدم، پس هر كارى خواست انجام دهد".  [صحیح است] - [متفق علیه]
الله متعال نا امیدی را از رحمت و مغفرت خویش نهى و‌حرام قرار داده، زیرا  بنده‌گانش را بر قبولی و استجابت توبه‌های شان بشارت داده است؛ هرچند اگر گناهان زیاد و حتی گناه کبیره را مرتکب شده باشند؛ چون او تعالی توبه‌ی آنها را می‌پذیرد، زیرا او بسيار توبه‌پذیر و مهربان است.
الله متعال می‌فرماید: {قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ} 
الزمر - آية ٥٣
ترجمه: ای رسول- به آن بندگانم که به انجام گناهان اصرار ورزیده‌اند و با پیروی از تمایلات نفسانی مرتکب گناهان شده‌اند و بر خود ستم کرده‌اند بگو: به سبب فراوانی گناهانتان، از رحمت الله نومید نشوید، که الله تعالی تمامی گناهان را برای کسی که توبه کند و از آنها دست بکشد می‌بخشد، هر گناهی که باشد؛ زیرا قطعاً او تعالی گناهان بندگان توبه‌کارش را می‌بخشد و نسبت به آنان مهربان است.
توبه كردن فضيلت بزرگ و مزايايى زیادی دارد، چون با وجود این برتری پاک‌کننده‌ی گناهان و اعمال بد بوده، زیرا بدی‌ها را به نیکی‌ها‌ تبدیل کرده درجه و عزت مومن را نزد پروردگارش بلند می‌سازد. 
إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا} الفرقان - آية ٧٠
ترجمه:ـ اما کسانی که از این گناهان برگردند و توبۀ خالصانه کنند، و ایمانی جازم و قطعی و همراه عمل صالح بیاورند، قطعاً الله گناهانشان را محو و نابود می‌کند و در عوضِ آنها، نیکی‌هایی قرار می‌دهد؛ زیرا توبه کرده و پشیمان شده‌اند. و الله تعالی همواره نسبت به کسی که توبه کند بسیار آمرزنده، و برای بندگانش مهربان است که پس از اینکه با ارتکاب بزرگ‌ترین گناهان با او مخالفت کردند آنان را به سوی توبه فرا می‌خواند.
اينست مسير كسب رضايت و محبت الله متعال…{ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ} البقرة - آية ٢٢٢
ترجمه:همانا الله آن بندگانش را که بسیار استغفار و توبه می‌کنند دوست دارد و بندگان پاکیزه‌اش را که از امور فاحشه و پلیدی‌ها دوری می‌کنند دوست دارد.
 الله متعال با توبه كردن بنده‌های توبه‌کارش و بازگشت آنها از گناه، خیلی خوشحال می‌گردد که این مورد در حدیث پیامبر بیان شده که دلها را آبيارى كرده و در قلب‌های مومنان بذر خوش‌بینی و داشتن امید به رحمت الله را می‌کارد و آنها را بر عجله کردن در توبه و طلب بخشش از گناه در هر زمان فرا می‌خواند.
كه اين امر طبق فرموده پیامبر-صلى الله عليه وسلم- در حديث ذيل بيان شده است: (لَلَّهُ أَفْرَحُ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ نَزَلَ مَنْزِلًا وَبِهِ مَهْلَكَةٌ، وَمَعَهُ رَاحِلَتُهُ عَلَيْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ، فَوَضَعَ رَأْسَهُ فَنَامَ نَوْمَةً، فَاسْتَيْقَظَ وَقَدْ ذَهَبَتْ رَاحِلَتُهُ حَتَّى اشْتَدَّ عَلَيْهِ الْحَرُّ وَالْعَطَشُ، قَالَ: أَرْجِعُ إِلَى مَكَانِي، فَرَجَعَ فَنَامَ نَوْمَةً، ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ فَإِذَا رَاحِلَتُهُ عِنْدَهُ)
امام ابن القيم -رحمه الله- در شرح اين حديث در كتاب مدارج السالكين چنين بيان داشته است:( اين خوشحالى در هيچ عبادتی جز توبه بدست نمی‌آید، زیرا واضح است که این خوشحالی اثر بسیار بزرگ بر قلب توبه‌کننده می‌گذارد؛ زیرا بنده با توبه کردن به درجه‌ی محبوبیت نایل آمده سپس دوست و‌حبیب الله متعال قرار می‌گیرد؛ چون الله سبحانه و تعالی توبه‌کنندگان را دوست می‌دارد.
همچنان بنده‌ی «مفتن»( آزمایش شده توسط الله متعال با گناهان‌اش ، سپس توبه کرده دوباره گناهی را مرتکب شده، دوباره بسوی الله بازگشته است) را دوست دارد.
هركه اين فضايل و مژده‌های مربوط به توبه‌ی نصوح و خالصانه برای الله متعال را می‌شنود؛ باید در طلب آن بشتابد و از گناهان و خطاهای خود دوری جسته و در ترک کردن و پرواز از آن باید با نفس خویش به مبارزه بپردازد.
همانطوریکه کثرت انجام انواع طاعات و عبادات همراه با ادای فرایض و انواع نوافل بروی لازم است؛ به همین اساس فقط توبه کردن بدون کدام عمل و یا نتیجه‌ی وارد شده بر آن، برای رسیدن ویا اکمال شروط مطلوب توبه‌ی که سبب جلب رضایت و بخشش الله متعال شود، کافی نمی‌باشد. 
حقیقتا‌ً، توبه کردن با اجرای اعمال صالحه و شایسته در بسیاری از آیات قرآنی با هم پیوسته ذکر شده اند.
چنانچه الله متعال می‌فرماید: {إلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا} النساء - آية ١٤٦
ترجمه:ـ اما کسانی که به سوی الله تعالی بازگشتند و به سوی او توبه کردند، و آنچه از احوالشان را که در باطن و ظاهر فاسد کرده بودند اصلاح نمودند، و با بندگان مومن الله دوستی کردند، و به دین الهی چنگ زدند، و برای او تعالی اخلاص ورزیدند، اینان در دنیا و آخرت همراه مومنان هستند، و الله به زودی پاداش بسیار بزرگی به مومنان خواهد داد.
درجاى دیگری می‌فرماید: إلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا} الفرقان - آية ٧٠
ترجمه:ـ اما کسانی که از این گناهان برگردند و توبۀ خالصانه کنند، و ایمانی جازم و قطعی و همراه عمل صالح بیاورند، قطعاً الله گناهانشان را محو و نابود می‌کند و در عوضِ آنها، نیکی‌هایی قرار می‌دهد؛ زیرا توبه کرده و پشیمان شده‌اند. و الله تعالی همواره نسبت به کسی که توبه کند بسیار آمرزنده، و برای بندگانش مهربان است که پس از اینکه با ارتکاب بزرگ‌ترین گناهان با او مخالفت کردند آنان را به سوی توبه فرا می‌خواند.
پس! حمد و شکر خداوندی را سزاست که مارا با بندگی خویش شرف و عزت بخشید و با اعطای نعمت اسلام بالای‌مان احسان کرده و مارا با انجام طاعات و عبادات گرامی داشته و بالای‌مان رحمت و مهربانی خویش را نازل کرده، دروازه‌های توبه را بر روی‌مان باز کرده تا بسوی او از گناهان و اعمال ناشایست خود که قابل شمارش نیست، باز گردیم.
“بدون شک او تعالی بسیار توبه‌پذیر و مهربان است”.